DICCIONARIO: Guaraní




A



a lo largo de --- pukukuévo


a pesar de, aunque, pero --- jepe (SUF)


a, hacia --- rendápe (SUF)


abajo --- yvýpe


abeja --- eiru, eira rúa


abierto --- juru


abrazar --- ñañu(v)ã (a)


abuela --- jarýi


abuelo --- taita guasu


aburrirse --- kaigue (che)


acabar --- momba (a)


acabar de, recién --- ramo (SUF)


acabarse --- pa (a)


acabó ya (se) --- opáma


acariciar, mimar --- mokunu'u~ (a)


acelerar, apresurar --- moag~e (a)


ácido --- hái


acompañar --- moiru~ (a)


acordarse --- mandu'a (che) (-rehe)


acostarse --- ñeno (a)


acostumbrarse --- jepokuaa (a)


acudir, concorrer --- je'oi (a)


acumulación de ("-al") --- ty (SUF)


adelante --- tenondépe


admirarse --- jurujái (che) (-rehe)


adornar --- mbojegua (a)


adulto --- kakuaa


afeitarse --- ñehendyvapo (a)


agarrarse --- jejoko (a)


agradable --- he


agua --- y


agua grande, mar --- para


aguardiente --- taguato resay


aguilucho --- taguato


agujero --- kua


ahora --- ko'ág~a


ahora mismo --- ag~aite


aire --- yvytu


ají --- ky'y~i


al lado de --- rendápe (SUF)


al lado de --- ykére


al, para, en --- vo (SUF)


ala --- pepo


albergar --- mbohupa (a)


alcanzar --- hupity (a)


alegrar, encantar --- mbohory (a)


alegrarse --- vy'a (a)


alemán --- Alemaniagua


algo --- mba'e


algodón --- mandyju


alimentar --- mongaro (a)


alimento --- hi'upy


allá en el fondo --- amo tuguápe


allí --- upépe


alma --- ánga


alma de muerto --- angue


almidón --- aramirõ


almohada --- aramboha


alquilar --- alkila (a)


alrededor de --- jerere


alrededor de, por --- rupi (SUF)


alto --- yvate


alumno --- temimbo'e (OSC)


amamantar --- mokambu (a)


amanecer --- ko'e~ (che)


amargo --- ro


amarillo --- sa'yju


amor --- mborayhu


amor mutuo --- juayhu


ancho --- pe


anciana --- g~uaigui~, g~uaimi


andar, vivir --- ko (ai)


anillo --- kuairu~


animal doméstico --- mymba (OSC)


animal doméstico --- tymba (OSC)


anoche --- angepyhare


anochecer --- pytumby


anteayer --- kuehe ambue


antepasados --- ypykuéra


antes --- mboyve


antipático --- arhel


antipático --- ay


anzuelo --- pinda


año --- ary


añorar --- hechanga'u (a)


apagarse --- gue (a)


apellido --- téra joa(py) (OSC)


apenas --- hasýpe


aprender --- jetavy'o


aprender (hacerse enseñar) --- ñembo'euka (a)


aprender, enseñarse --- ñembo'e (a)


apurarse --- rag~e (a)hávo


aquel --- aipo


aquel --- ku


aquel, aquellos --- amo


aquí --- ápe


aquí --- ko'ápe


araña --- ñandu


árbol --- yvyra


arena --- yvyku'i


arma (de fuego) --- mboka


armadillo --- tatu


armario --- karameg~ua


arreglar, componer --- myatyrõ (a)


arroyo --- ysyry


asado --- ka'e~


asentaderas --- tumby (OSC)


así --- kóicha


así --- péicha


así --- upéicha


asiento --- apyka


Asunción --- Paraguay


asustar --- mondýi (a)


atar --- ñapyti~ (a)


atender --- ma'e~ (a) (-rehe)


atractivo, pájaro de buena suerte --- kavure'i


atrasado --- takykuépe (OSC)


avión --- kurusu veve


avispa --- káva


ayer --- kuehe


ayudante --- pytyvõhára


ayudar --- pytyvõ (ai)


azul --- hovy (OSC)



B



bailar --- jeroky (a)


baile --- jerokyha


bajar --- guejy (a)


bajar --- mboguejy (a)


bajar --- rojy (ague)


bajar(se) --- guejy (a)


bajo --- karape


bajo vientre --- tyeguy (OSC)


banana --- pakova


bañarse --- jahu (a)


baño --- jahuha


barato (no es caro) --- ndahepýi


barba --- tendyva (OSC)


barro --- tuju


basta --- ha'evéma


bastante bien --- porãmínte


bebé (lactante) --- mitã'i (okambúva)


beber --- u (ha'u, re'u, ho'u) (a)


beber (agua) --- y'u (hay'u,rey'u,hoy'u) (a)


bebida --- jey'u(rã)


besar --- hetu~ (a)


bienvenido --- tereg~uahe~ porãite


blanco --- moroti~


blando --- hu'u~ (OSC)


boca --- juru


bodas --- menda


bolsa --- vosa


boniato, batata dulce --- jety


borracho --- ka'u (a)


bosque --- ka'aguy


brasa --- tatapy~i


brazo --- jyva


brillar --- vera (a)


buen rato --- are porã


bueno --- porã


buey --- guéi


bulto --- joguapy


burlarse --- ñembohory (a) (-rehe)


buscar --- heka (a)



C



caballo --- kavaju


cabellera --- áva


caber --- ja (che)


cabeza --- akã


cabezudo, cabeza dura --- akãhatã


cabra --- kavara


cadáver --- tetekue (OSC)


caer --- a (ha'a,re'a,ho'a...) (a)


caimán, cocodrilo --- jakare


caja --- karameg~ua


calabaza --- andai


caldo --- jukysy


calentar --- jope (a)


calentar --- mbyaku (a)


callarse --- kiriri~ (a)


calor --- taku (OSC)


calor (hace c.) --- haku (OSC)


calor (hace) --- ára haku


calor (tengo calor) --- mbyry'ái (che)


cama, lecho --- tupa (OSC)


cambiar --- moambue (a)


caminar --- guata (a)


camino --- tape (OSC)


camisa --- kamísa


campesino --- chokokue


campesino --- koygua


campesino, forastero --- okaraygua


campo --- ñu


canción --- purahéi


canoa, "barco" --- ygára


cansado --- pila'i (che)


cansancio, cansado --- kane'õ (che)


cantar --- purahéi (a)


cántaro --- kambuchi


caña --- takuára


caña dulce --- takuare'e~


cara --- tova (OSC)


caricias --- kunu'u~


cariñosamente --- mborayhuhápe


carne --- so'o (OSC)


caro --- hepy (OSC)


carpincho --- kapi'íva


carretera --- tape guasu (OSC)


carretera (asfaltada) --- tapehu~ (OSC)


casa --- óga (OSC)


casado --- mendare


casarse --- menda (a) (-rehe)


cáscara --- pire


casi --- háime(te)


casi --- haimetéma


castigar, pegar --- nupã (ai)


cazuela, olla --- japepo


cebolla --- sevói


ceja --- tyvyta


ceniza --- tanimbu


centro --- apyte


cerca (de) --- ag~ui (-gui)


cerca de(sde) aquí --- ag~ui águi


cerdo --- kure


cerrar --- mboty (a)


cerro --- yvyty


chacra --- kokue


chocolate --- chokora


chupar --- pyte (ai)


cielo --- yvága


ciénaga, estero --- karugua


cima --- tu'ã (OSC)


cinturón, faja --- ku'asã


ciudad --- táva


claro --- hesakã (OSC)


coche --- kóche


coche --- mbayru


coche de plaza --- karumbe


cocina, hogar --- tataypy (OSC)


cocinar --- japo tembi'u (a)


cocotero --- mbokaja


coger, fornicar --- pyhy (ai)


cola --- tuguái (OSC)


colega, compañero --- iru~


colgado (estar) --- saingo (a)


colgar --- mosaingo (a)


comenzar --- ñepyru~ (a)


comer --- u (ha'u,re'u,ho'u)


comer, comilón --- karu (a)


comestible --- upy


comida --- tembi'u (OSC)


comida, comestible --- hi'upy


comilón (ser) --- karu (che)


cómo? --- mba'éichapa?


compartir --- mboja'o (a)


comprar --- jogua (a)


con --- ndive, ndie, ndi (SUF)


condimentar --- mbohe (a)


conducir --- sambyhy (ai)


conejo --- apere'a


confiar --- jerovia (a) (-rehe)


conocer --- kuaa (ai)


conocerse (mutuamente) --- jokuaa (a)


conocerse, ser conocido --- jekuaa (a)


consentir --- néi (che)


construir(se la casa) --- jogapo (a)


contar (números) --- papa (ai)


contenerse --- jejoko (a)


contento (estar) --- vy'a (a)


contestar --- mbohovái (a)


continuamente --- meme(te) (SUF)


contorno, vuelta --- jere


contrabandista --- ñemuha ñemi


conversar --- ñemongeta (a)


corazón, entraña --- py'a


corral --- kora


corral --- korapy


correr --- ñani (a)


cortar --- kyti~ (ai) (-pe)


cortarse --- ñekyti~ (a)


corto --- mbyky


cosechar --- mono'õ (a)


costumbre --- teko (OSC)


crecer --- kakuaa (a)


creer --- rovia (ague)


criar --- moñenoña (a)


crudo --- pýra


cualquier(a) --- oimerae~va


cualquiera --- oimerae~va


cuando --- vo (SUF)


cuando, si --- ramo (SUF)


cuándo? --- araka'épa?


cuántos? --- mbovýpa?


cuatro --- irundy


cuchillo --- kyse


cuello --- ajúra


cuerda --- pióla


cuerpo --- tete (OSC)


cuervo --- yryvu


cueva --- itakua


cuidado! --- cháke!


cuidado! --- háke!


cuidar --- ñangareko (a) (-rehe)


culo --- tevi (OSC)


cultivar --- ñoty (a)


cumpleaños --- aramboty


cumplir --- mboty (a)


cumplir años --- mboty ... ary (a)


curar --- monguera (a)


curar --- pohãno (ai)



D



dar de beber --- mboy'u (a)


dar la vuelta --- mbojere (a)


de --- gui (SUF)


de (natural) --- gua (SUF)


de aquí --- águi


de balde no más --- reínteko


de dónde? --- mamóguipa?


de dónde? --- mamoyguápa?


de lejos, forastero --- mombyrygua


de quién? --- máva mba'épa?


de vez en cuando --- sapy'a py'a


de vuelta --- jevy, jey (SUF)


debajo --- guy, guýpe (SUF)


decir --- e (ha'e,ere,he'i) (a)


dedicarse --- jeheka (a)


dedo --- kuã


dedo del pie --- pysã


dejar --- heja (a)


delante de --- renondépe (SUF)


delgado --- pereri~


demasiado --- eterei rasa


dentro --- hyepýpe (OSC)


dentro --- ipýpe


dentro de --- mbytépe


dentro de --- pýpe


depender --- pa'ã (a) (-rehe)


deprimido --- kangy


derecha (a la) --- akatú(v)ape


desayunar --- rambosa (a)


descalzo --- py nandi


descansar --- pytu'u (a)


descascarar --- pire'o (ai)


descubierto --- nandi


desde (que) --- guive (SUF)


desde hace tiempo --- aréma


desear --- pota (ai)


desilusionar --- mopane (a)


desmalezar, rozar --- kopi (a)


desordem --- sarambi


despacio --- mbegue


despertar --- mombáy (a)


despertar --- páy (a)


después --- rire (SUF)


después de todo, al final --- opa rire


después, luego --- upéi


detenerse --- pyta (a)


detrás de --- kupépe (SUF)


detrás de --- rapykuéri (SUF)


detrás de --- tapykuéri (OSC)


día --- ára


día, tiempo --- ára


diablo --- aña


diarrea (tener) --- rye (che)


diente --- tãi (OSC)


diferenciarse --- juavy (a) (-gui)


difícil, es d. --- hasy (OSC)


difunto --- amyry~i


dinero, escamas de pez --- pirapire


Dios (Nuestro Señor) --- Ñandejára


dirección (en .. de) --- ngotyo (SUF)


divertido, alegre --- hory (OSC)


doler (me duele) --- hasy chéve (OSC)


dolor --- tasy (OSC)


dolor de estómago --- py'arasy


dónde? --- moõpa?


dondequiera --- oimehápe


dormilón --- kerana


dormir --- ke (a)


dos --- mokõi


dudar --- moherã (a)


dueño --- jára


dulce --- he' (OSC)


durante --- aja (SUF)


durante, cuando --- jave (SUF)


duro --- hatã (OSC)



E



echar --- ty (ai)


echar a correr --- dipara (a)


ejemplo (por) --- techapyrã (OSC)


el que hace caminar --- mboguataha


embarazada (estar) --- rye guasu (che)


empujar --- myaña (a)


en --- pe (SUF)


en aquel tiempo --- upéramo


en broma --- ñembojaruhápe


en busca de --- rekávo


en lugar de --- rangue (SUF)


en medio de --- apytépe


en vano --- rei


enamorado, loco --- akãraku


enamorado, loco --- akãvai


enamorarse --- ñemboki (a)


encanto, magia --- paje (usualmente se utiliza como PAYÉ)


encender --- myendy (a)


encima --- hi'ári


encontrar --- juhu (a)


encontrar --- topa (a)


encontrarse --- jejuhu (a)


encontrarse (mutuamente) --- jojuhu (a)


encuanto --- vove (SUF)


enfermedad, enfermo --- tasy (OSC)


enfermo --- hasy (OSC)


enfrente de --- hovái (OSC)


engañar, atontar --- mbotavy (a)


enloquecer --- tarova (che)


enojarse --- pochy (che) (-ndive)


enojo --- pochy


enseñar --- mbo'e (a)


ensuciar --- mongy'a (a)


entender, escuchar, oir --- hendu (a)


enterrar --- ñoty (a)


entonces --- aipóramo,aipórõ


entrar --- ke (ai)


entre --- mbytépe (SUF)


equivocarse --- javy (a)


escampar --- pi (a)


escandaloso --- tie'y~


escarabajo --- lembu


escoba --- typycha


escoger --- poravo (ai)


esconderse --- ñemi (a)


escribir, grabar --- hai (a)


escuchar bien --- japysaka (a) (-rehe)


escuchar, oir --- hendu (a)


escuela --- mbo'ehao


ese --- pe


esforzarse --- ñeha'ã (a)


espalda --- ape


español, "lengua del señor" --- karai ñe'e~


especialmente, ante todo --- tenonderã


espérame! --- chera'arõ!


esperar --- ha'arõ (a)


esperar --- ha'arõ (a)


espero que, ojalá --- nga'u (SUF)


espía --- pyrague


espina --- tati~ (OSC)


espíritu de la noche --- pombéro


esposa --- tembireko (OSC)


está bien --- oi~ porã


estar --- me (ai)


estar harto --- kuerái (a) (-gui)


estar ocioso --- ko rei (ai)


este --- ko


este --- kuarahyreike


estimado --- marangatu


estirar --- myatã (a)


estrecho --- po'i


estrella --- mbyja


estropear --- mbyai (a)


ex- --- kue, ngue (SUF)


excelente --- porãiterei


excremento --- tekaka (OSC)


excremento --- tepoti


explicar, aclarar --- mohesakã (a)



F



faltar --- falta (a)


fe --- jerovia


felicidad --- tory (OSC)


felicitación! (te felicito) --- roguerohory


felicitar --- rohory (ague)


feliz --- hory (OSC)


feo --- vai


ficticio, pseudo- --- gua'u (SUF)


fiebre --- akãnundu


fiesta --- arete


fin --- paha


final, último --- paha


finalmente --- ipahápe


fino --- po'i


flaco --- piru


flauta --- mimby


flor --- poty


flor --- yvoty


fluir --- syry (a)


fondo --- tugua (OSC)


forastero --- pytagua


fornicar, hacer el sexo --- poreno (ai)


foto, imagen --- ta'anga (OSC)


frazada --- ahoja


frecuentemente --- jepi (SUF)


frecuentemente (siempre) --- tapi(ite)


frecuentemente, a menudo --- py'y~i


freír --- mbochyryry (a)


frente --- syva


fresco --- ro'ysã


frío --- ro'y


frío (tener) --- ro'y (che)


frito --- chyryry


fruta --- yva


fruta, da --- hi'a


fuego --- tata (OSC)


fuera --- okápe


fuerte --- mbarete


fumar --- pita (a)


funcionar --- marcha (a)


fútbol --- vakapi


futuro --- rã (SUF)



G



gallina --- ryguasu


ganado --- mymbakuéra (OSC)


ganar --- gana (a)


ganas, tener --- kyre'y~ (che)


garganta --- ahy'o


gato --- mbarakaja


gente --- yvypóra


girarse --- jere (a)


gordo --- kyra


gotear --- tyky (a)


gracias --- aguije, aguyje


gran jefe --- mburuvicha


grande --- tuicha, tuvicha


grasa --- ñandy


grasiento --- kyra


gratis --- mbovyve


gritar --- sapukái (a)


guarani puro --- guaraniete


guarani, "lengua del hombre" --- ava ñe'e~


guardar --- ñongatu (a)


guayaba --- arasa


guerra --- ñorairõ


guerrear, luchar --- ñorairõ (a)


guitarra --- mbaraka


gustar (me gusta) --- iporã chéve


gusto (tiene) --- igústo



H



hábil --- pohe


habitación, pieza --- koty


hablar --- ñe'e~ (a)


hace rato --- aje'i(ma)


hace tiempo (que) --- yma


hace unos días --- kokuehe


hacer --- japo (a)


hacer trabajar --- momba'apo (a)


hacer traer --- ruruka (a)


hacia --- kotyo (SUF)


hacia dónde? --- mamóngotyo?


hamaca --- kyha


hambre, tener hambre --- ñembyahýi (che)


hasta --- peve (SUF)


hasta ahora --- ko'ag~apeve


hay --- oi~


he aquí --- péina ápe


helecho --- amambái


herir, clavar --- kutu (ai)


herirse --- ñopu (a)


hermana (hombre) --- teindy (OSC)


hermana mayor (mujer) --- tyke (OSC)


hermana menor --- kypy'y


hermano (de la mujer) --- kyvy


hermano mayor --- tyke'y (OSC)


hermano menor --- tyvýra (OSC)


hermano menor --- tyvy (OSC)


hervido --- mimói


hervir --- pupu (a)


hierba mate --- ka'a


hierba no medicinal --- ñana


hierba, planta --- ka'a


hierbas, verdura --- ka'avo


hígado, tripas --- py'akue


hija --- memby


hija --- tajýra,rajy,itajýra


hijo --- memby


hijo --- ta'ýra,ra'y,ita'ýra (OSC)


hinchado --- ruru


hipo (tener) --- jojói (che)


historia --- tembiasakue (OSC)


historia, cuento --- káso


hoja --- togue (OSC)


hombre --- ava


hombre --- yvypóra


hombre, varón --- kuimba'e


hora --- aravo


hormiga --- tahýi


horno --- tatakua (OSC)


hoy --- ange


hoy --- ko árape


huella --- pypore


huerta --- kóga


huerto --- kóga


hueso --- kangue


huésped --- mbohupa


huevo --- tupi'a (OSC)


humo, cigarro --- timbo



I



idioma, lengua --- ñe'e~


iglesia --- tupao


ignorancia --- tavy


ignorante, tonto --- tavy


igual, parecido --- ñaimo'ã


igualar --- mbojoja (a)


importante (necesidad) --- tekoteve~ (OSC)


imposible (es) --- ndaikatúi


incluso --- jepe (SUF)


infierno --- aña retã


inteligente --- katupyry


inteligente, hábil --- katupyry


interesante, digno de verse --- hechapyrã (OSC)


intersticio, espacio --- pa'u~


investigar --- kundaha (ai)


invierno --- araro'y


invitar (llamar) --- henói (a)


ir(se) --- ha (aha,reho,oho...)


ir(se) --- ha (aha,reho,oho...) (a)


irse --- ha (aha,reho,oho...) (a)


izquierda (a la) --- asúpe



J



jabón --- havõ


jaguar, tigre --- jaguarete


jefe --- tuvicha (OSC)


jugar a, disparar, tirar --- ha'ã (a)


juntamente, juntos --- joa(ju)


junto --- ypýpe



L



labio --- tembe (OSC)


lado --- yke


ladrón --- mondaha


lagarto --- teju


lago --- ypa


lágrima --- tesay (OSC)


lana --- chara


lapacho (árbol nacional) --- tajy


largo --- puku


lastimosamente --- anga, nga (SUF)


lavar --- johéi (a)


lavarse las manos --- jepohéi (a)


leche --- kamby


leer --- moñe'e~ (a)


lejos --- mombyry


lengua --- ku~


leña --- jepe'a


letrina --- kakaha


letrina --- komu~


letrina --- ñana


levantar polvo --- mboyvytimbo (a)


levantarse --- pu'ã (a)


libre --- sãso


libro, carta --- kuatia ñe'e~


liebre --- tapiti


ligero --- vevúi


limpiar --- mopoti~ (a)


limpio --- poti~ (che)


lindo --- porã


líquido --- ry


liso, resbaladizo --- sy~i


listo --- arandu


listo (está) --- oi~ma



LL


llamar --- henói (a)


llamarse (me llamo) --- che rera


llamas --- tatarendy (OSC)


llegar --- g~uahe~ (a)


lleno --- henyhe~ (OSC)


llevar --- raha (ague)


llorar --- jahe'o (a)


llorar --- rase~ (che)


lloviznar --- hayviru'i


llueve --- ky


lluvia --- ama


loco --- tavy


lombriz --- sevo'i


luciérnaga --- muã


luego --- vokói


lugar --- tenda (OSC)


luna --- jasy 


M



madera --- yvyra


madre --- sy


maduro --- aju


maíz --- avati


maíz frito --- avati pororo


mala suerte (tener) --- pane (che)


malestar --- vy'a'y~


malhumorado --- pirevai (che)


malo --- vai


manantial --- yvu


mandar, enviar --- mondo (a)


mandioca --- mandi'o


manejar, conducir --- sambyhy (ai)


maní, cacahuete --- manduvi


mano --- po


mañana --- ko'e~


mañana --- ko'e~ro


maracuyá --- mburukuja


marearse --- akãjere (che)


marido --- ména


mariposa --- panambi


más --- ve (SUF)


matar --- juka (a)


mate --- ka'ay


media mañana, mediodía --- asaje


médico, doctor --- pohãnohára


medio --- vy (SUF)


medio abierto --- juruvy


mediodía --- asajepyte


memoria --- mandu'a


menos --- mbovyve


menos (por lo) --- mbovyetéramo


mentir --- japu (che)


mes --- jasy


meter --- moinge (a)


mezcla --- jopara


mezcla de guarani-español --- jopara


mezclado --- jopara


micro, colectivo --- míkro


miel (de caña), azúcar --- eíra


miel de abejas --- eirete


mimado --- kunu'u~


mío --- che mba'e


mirar --- ma'e~ (a) (-rehe)


mirar --- maña (a) (-rehe)


mojado --- aky~


mojado --- aky~ (che)


mojar --- myaky~ (a)


molido --- ku'i


mono --- ka'i


montado --- tenda (OSC)


monte --- ka'a


monte, bosque --- ka'aguy


morder --- su'u (ai)


morir --- mano (a)


mosca --- mberu


mosquitero --- ñati'u~ jokoha


mosquito --- ñati'u~


mostrar, hacer ver --- hechauka (a)


moverse --- mýi (a)


mozo --- karia'y


muchacha --- kuñatai~


muchacho, joven --- mitã


mucho tiempo (después de) --- heta ára rire


mucho, muy, demasiado --- eterei


mucho, profundo, fuerte --- asy


mula, mulo --- mburika


mundo, tierra --- yvy


muñeca --- pyapy


murciélago --- mbopi


muy pronto de mañana --- ko'e~roite



N



nacer --- ha'aresa (a)


nada --- mba'eve


nadar --- yta (ha'yta,re'yta,ho'yta)


naranja --- narã


nariz --- ti~


narrar --- mombe'u (a)


navidad --- mitã Tupã arete


necesidad --- tekoteve~ (OSC)


necesitar --- koteve~ (ai)


negocio --- ñemuha


negro --- hu~


niebla --- tatatína (OSC)


niña --- mitãkuña


niño --- mitã'i


no --- ahániri


no --- n([d]a) ... -i


no es posible --- ndikatúi


no hay --- ndaipóri


no importa --- marãve ndoikói


no importa --- mba'evete chéve


no me importa --- mba'evete chéve


no será, que no sea --- ani chéne!


no! --- ani (-tei,-ti)


no, deja --- tove


noche --- pyhare


nombre --- téra (OSC)


norte --- yvate


notar --- hecha (a)


noticia, mensaje --- marandu


nube --- arai


nuevo --- pyahu


nunca --- araka'eve


nunca --- máramo



Ñ



ñandu --- ñandu guasu



O



o --- térã


observar --- ma'e~ (a) (-rehe)


obstrucción, atascado --- pa'ã


odio --- py'aro


oeste --- kuarahyrese~


ofrecer --- kuave'e~ (ai)


oh! --- e'a!


oído --- apysa


ojalá --- hi'ãnte chéve


ojo --- tesa (OSC)


oler --- hetu~ (a)


oler bien --- ryakuã (che)


olla --- japepo


olvidarse de --- resarái (che) (-gui)


oreja --- nambi


origen --- ypy


orilla, frontera --- tembe'y (OSC)


oscuro --- pytu~


oso hormiguero --- jurumi


oso hormiguero --- ñurumi


otra vez --- jevýma


otra vez --- jevy, jey (SUF)


otro --- ambue


oveja --- ovecha



P



padre --- túva,ru,itúva (OSC)


pagar --- hepyme'e~ (a)


paja --- kapi'i


pájaro --- guyra


pájaro de buena suerte, atractivo --- kavure'i


palabra --- ñe'e~


palmera --- pindo


pantalón --- kasõ


papá --- taita


papel --- kuatia


para --- guarã (-pe)


para que --- hag~ua (SUF)


para qué? --- maerãpa


paraguayo, Paraguay --- paraguái


pararse --- pyta (a)


parece --- hi'ã (-pe)


parece (me parece) --- váicha chéve


parecerse --- jogua (a) (-pe)


parte posterior --- tapykue (OSC)


parte, pedazo --- pehengue


pasado mañana --- ko'e~mbuéramo


pasar --- hasa (a)


pato --- ype


patria, país --- tetã (OSC)


pedazo, fragmento --- pehengue


pedir --- jerure (a) (-pe)


pelearse --- ñorairõ (a)


pena, quebranto --- py'apy


pene, testículos --- tapi'a (OSC)


pensar --- mo'ã (ai)


pensar, suponer --- malisia (a)


pequeño --- michi~


pequeño --- miri~


perderse --- javy (a)


perderse(-le a) --- kañy (a) (-gui)


perdón, escúchame --- che rendumi


perdonar --- ñyrõ (a)


pereza --- ate'y~


perezoso --- ate'y~ (che)


permitir, consentir --- néi (che)


pero --- ág~a katu


pero --- jepe (SUF)


perro --- jagua


pesado --- pohýi


pesado, grave --- pohýi


pescar --- pirakutu (ai)


pez, pescado --- pira


picaflor --- mainumby


picante --- tái (OSC)


picar --- jopi (a)


pie --- py


pie, a (por tierra) --- yvýrupi


piedra --- ita


piel (de vaca) --- vakapi(re)


piel, cáscara --- pire


pierna --- tetyma (OSC)


pique, nigua --- tu~


piraña --- pirãi


plato --- ña'embe


pobre --- mboriahu


pobrecito --- anga


pobrecito!, ay! --- aichejáranga


pocos --- mbovy


policía (agente) --- tahachi


polvo --- yvytimbo


poner --- moi~ (a)


poner, meter --- moi~ (a)


ponerse --- ñemoi~ (a)


por --- gui (SUF)


por --- rehe (SUF)


por --- rupi (SUF)


por (causa de) --- haguére


por aquí --- árupi


por aquí --- ko'árupi


por él --- hese (SUF)


por fin --- hasýpe


por lo menos --- kóvante jepe


por qué? --- mba'éguipa?


por qué? --- mba'ehápa?


por qué? --- mba'ére(he)pa?


por todas partes --- opárupi


poroto --- kumanda


posible (es) --- ikatu


pozo --- ykua


precio, valor --- tepy (OSC)


preferir --- potave (ai)


preguntar --- porandu (a) (-pe)


preocupado (estar) --- angeko(i) (che) (-gui)


prepararse --- ñembosako'i (a)


presidente --- mburuvicha


prestar (dar prestado) --- poruka (ai)


primavera --- arapoty


primero --- petei~ha


primero, ante todo --- tenonderã


principio (al) --- iñepyru~me


prisa (tener) --- rag~e (che)


profesor(a) --- mbo'ehára


prójimo, gente --- tapicha (OSC)


prometer --- ñe'e~me'e~ (a)


propiedad --- mba'e


próximo jueves, el --- ág~a


pueblo --- táva


puerta --- oke~ (OSC)


puerto --- yga rupa


pues, sólo --- mandi


puntual --- ha'etépe



Q



que --- ha (SUF)


qué? --- mba'épa?


quedar --- pyta (a)


quemarse --- kái (a)


querer --- pota (ai)


querer --- se (SUF)


querer más --- potave (ai)


querer, amar --- hayhu (a)


queso --- kesu


quiénes? --- mávapa?


quitar --- pe'a (ai)



R



raiz --- tapo (OSC)


ramo --- takã (OSC)


rana --- ju'i


rancho --- tapýi


rápidamente, aprisa --- pya'e


raras veces --- sapy'a py'aite


ratito, un momento --- sapy'a(mi)


recibir --- og~uahe~ (che) pópe


recuerdo --- mandu'a


redondo --- apu'a


refrán, proverbio --- ñe'enga


regalo --- jopói


regar --- mbo'y (a)


reírse --- puka (a)


relámpago --- aratiri


relampaguear --- vera (a)


remedio --- pohã


repetir (volver a decir) --- ha'ejevy (erejevy etc.) (a)


resbalar --- pysyrýi (che)


reunión --- aty


reunirse --- aty (che)


reunirse --- ñembyaty (a)


rico --- he


rico (ser) --- mba'e heta (che)


río --- ysyry


robar --- monda (a)


rojo --- pytã


romper del alba --- ko'e~soro


romperse --- soro (a)


ropa, vestido --- ao


roto (está) --- osoro


ruido --- tyapu (OSC)



S



saber --- kuaa (ai)


saber --- kuaa (SUF)


saber nadar --- yta (che)


sabiduría --- arandu


sabio --- arandu


sacar --- nohe~ (a)


sacerdote --- pa'i


sal --- juky


salir --- se~ (a)


saliva --- tendy (OSC)


saltar --- po (a)


salto de agua --- y'aha


salud --- tesãi (OSC)


saludar --- momaitei (a)


saludo --- maiteipa


salvaje, bravo --- ñarõ


sanar --- kuera (a)


sangre --- tuguy (OSC)


sano --- hesãi (OSC)


sapo --- kururu


sartén --- ñapy'u~


satisfecho, harto (estar) --- ryg~uatã (che)


se dice --- ndaje


secar --- mokã (a)


seco --- kã


seco, sequía --- ama'y~


seguir --- ha hakykuéri (a)


sembrar --- ñemity~ (a)


semilla, brote --- ta'y~i (OSC)


sencillo (no es difícil) --- ndahasýi


sentarse --- guapy (a)


sentir --- ñandu (a)


sentir, lamentar --- ñembyasy (a)


sentirse --- ñeñandu (a)


señor --- karai


señora --- kuñakarai


señorita --- kuñatai~


separarse --- jei (a)


ser, estar ---


serpiente --- mbói


sí --- he~e


si es así, entonces --- upéicharamo


sí, pues --- katu


si, que sea así --- tove


significa --- he'ise


silla --- apyka'i


simpático --- juky


sin --- y~ (SUF)


sin --- y~rehe (SUF)


sin ganas, (no tener ganas) --- kaigue (che)


sobrar --- remby (che)


sobre --- ári


sobre --- ári (SUF)


sol --- kuarahy


solamente --- mante


solo --- año


sólo --- nte (SUF)


solo --- ñonte (SUF)


soltar --- poi (a)


sombra (del sol) --- kuarahy'ã


sombra, alma --- ã


sonido --- pu


sonreir, reir a medios --- pukavy


soso --- he'y~


subir --- jupi (a)


súbitamente, de repente --- sapy'a(nte)


suceder --- jehu (a) (-pe)


sucio --- ky'a


sudar --- ry'ai (che)


sudor --- ty'ai (OSC)


suelo --- yvy


sueño --- kéra


suerte (tener) --- po'a (che)


suficiente (es) --- iporãma


sufrir --- jepy'apy (a)


sujetar, atajar --- joko (a)


sumo (a lo) --- hetaitéramo


sur --- yvy



T



tabaco --- pety~


tal vez --- núne


también --- avei


tapar, abrigar --- ñuã (a)


tapir --- mborevi


tardar --- are (che)


tarde --- ka'aru


tarde (más) --- ag~ave


tarde (muy) --- kuriete


telaraña (encaje artesaal) --- ñanduti


temer --- kyhyje (a)


temeroso --- py'a miri~


temprano --- voi


tener --- reko (ague)


tener que (es necesario) --- tekoteve~


tener sed --- y'uhéi (che)


tener sueño --- ropehýi (che)


tener verguenza --- ti~ (a)


tiempo --- ára


tienda --- ñemuha


tierno, frágil --- kyrýi


tierra --- yvy


tijera --- jetapa


tirar --- ty (ai)


tirar (dar fuego) --- mbokapu (a)


tocar --- mbopu (a)


tocar --- poko (a) (-rehe)


todavía --- gueteri


todavía no --- ne'i~ra gueteri


todo --- maymáva


todo --- pa (SUF)


todos --- mayma(va)


todos --- opaite


tomar mate --- kay'u (a)


tomar, agarrrar --- pyhy (ai)


tonto --- výro


torta --- chipa


tortuga --- karumbe


tos --- hu'u (a)


tostado --- mbichy


totalmente --- pa (SUF)


trabajar --- mba'apo (a)


trabajo --- tembiapo (OSC)


traer --- ru (ague)


trampa --- ñuhã


tranquilizarse, estar tranquilo --- py'aguapy (che)


tres --- mbohapy


triste (estar) --- mba'embyasy (che)


tristeza --- tovasy (OSC)


tronar --- sunu (a)



U



último --- ipahá(gue)


un poco --- mi (SUF)


único --- petei~nte


uno --- petei~


usar --- poru (ai)


utensilio --- tembiporu (OSC)


utilizar --- jeporu (a)



V



vacío --- nandi


vai (vs. tove) --- néi


valer --- vale (a)


valiente --- py'aguasu


valor --- tepy (OSC)


vamos! --- néike!


vela --- tataindy (OSC)


vendedor --- ñemuha


vender --- ñemu (a)


vender --- vende (a)


venir --- ju (3. Pers: ou) (a)


ventana --- ovetã (OSC)


ver --- hecha (a)


verano --- arahaku


verdad --- añete


verdad (en) --- añete(hápe)


verdad? --- ajépa?


verdadero --- ete (SUF)


verde --- hovy (OSC)


verde, no maduro --- aky


verdura --- mba'e rovy


vestir --- monde (a)


vestirse --- ñemonde (a)


viajar --- guata (a)


viaje --- guataha


vida, persona --- tekove (OSC)


viejo --- tuja


viento --- yvytu


vientre --- tye (OSC)


Virgen (la) --- Tupasy~


visitar --- ñandu (a)


vivaracho --- saraki


vivir --- kove (ai)


vivir (vivo en) --- che róga opyta ... -pe


volar --- veve (a)


volver a --- jevy (SUF)


voz (para cantar) --- ahy'o


vulva --- tako


vulva --- tapypi (OSC)



Y



y --- ha


ya no ... más --- nd(a) ... -véima



Z



zapato --- sapatu


zorrita, ardilla --- kuati~


zorro --- aguara


zumo, jugo --- tykue(re) (OSC)



Extraído de: Universidad de Maguncia - Alemania, 1995


Publicado por: Alfredo Díaz Florentin.